De lange beukenlaan die naar de zijgevel van Huis ‘t Medler voert, is op meerdere manieren bijzonder. Hij loopt niet helemaal recht, terwijl dit toch ooit de oprijlaan was, voordat de voorgevel een kwartslag werd gedraaid. Belangrijker is het kronendek van de bomen. Dat lijkt op deze mooie herfstdag nog vol en gaaf, maar wie omhoog kijkt ziet door de goudgele bladeren de blauwe lucht. Bij gezonde beuken is dat onmogelijk.

Met een gesloten bladerdek beschermen beuken elkaar doorgaans tegen zonlicht op de stammen, want daar kunnen ze niet tegen. De bomen zijn ruim honderd jaar geleden aangeplant, als zoom langs het rabattenbos, waar bomen staan op ophogingen (rabatten) van zand uit de greppels die zijn aangelegd om water van het Gelderse landgoed af te voeren.

Maar de greppels staan droog, en de bomen ook. Zwammen op de stammen maken duidelijk dat diverse beuken inmiddels aan het sterven zijn. Aan het begin van de laan wijst een bordje op het gevaar van vallende takken.

De spar gaat ten onder

Ook de eiken op het landgoed bij Vorden hebben het zwaar, vertelt Leonieke Heldens, landschapsarchitect bij Arcadis. En sparren gaan ten onder aan de letterzetter, een kever die gangetjes graaft onder de schors van verzwakte bomen en zo de sapstromen verstoort. De natuur heeft het moeilijk op de hoge zandgronden van de Achterhoek.

Toch laat Heldens ook bomen kappen volgens het natuurherstelplan Baakse Beek, waarvan de uitvoering afgelopen zomer is begonnen. Een rij populieren langs de beek ligt al om, en verderop wacht een paar rijen klompenhout hetzelfde lot. Want de beek wordt verondiept en voor die werkzaamheden moeten de populieren weg.

Dwars over ‘t Medler, een landgoed van 300 hectare waarvan 200 hectare boerenland, krijgt de natuur juist weer de ruimte, met 10 hectare nieuw bos en 20 hectare kruidenrijk grasland en vochtig hooiland. Waterberging is het doel. In plaats van de strakke uitgegraven beek, die het water buiten het landgoed om zo snel mogelijk afvoert, is door de weides van het landgoed een ondiepe slenk gegraven, wijst Heldens.

Met graafmachines is de voedselrijke toplaag tot op de zandbodem verwijderd. De nieuwe beek kronkelt langs dekzandkoppen – natuurlijke verhogingen in het landschap – met beeldbepalende wilgen en eiken, precies zoals hij vroeger ook deed. Het herstelplan is getekend aan de hand van historische kaarten, waarop staat hoe het water ooit stroomde.

Grondwater een halve meter gezakt

“De Achterhoek bestaat oorspronkelijk uit doorstroommoerassen”, vertelt omgevingsmanager Louisa Remesal van Waterschap Rijn en IJssel. “Door de aanleg van rechtlijnige beken om de ontwatering te stimuleren ten behoeve van de landbouw, is de grondwaterstand hier met een halve meter gezakt”, vertelt ze.

“Voor de boeren was dat een zeggen, zij zeggen: de beek heeft ons uit de armoede gehaald. Maar inmiddels is verdroging een grotere bedreiging, voor de natuur en ook voor de landbouw. Het grondwater zakt te diep weg. Wij willen het peil 20 tot 30 centimeter verhogen door het herstel van historische watersystemen die het regenwater langer vasthouden.”

Aandacht van buiten de Achterhoek

Het project op ‘t Medler is een zogeheten pilot van het waterschap, de provincie Gelderland en Arcadis. Uiteindelijk willen ze de watertransitie uitvoeren in de hele landgoederenzone Baakse Beek, acht landgoederen die zijn aangelegd in de late middeleeuwen.

De route langs Wildenborch, Medler, Wiersse, Wientjesvoort, de Meene, Onstein, Zelle en Hackfort rond kastelendorp Vorden heeft een reputatie opgebouwd bij wandelaars en fietsers. Voor 17 miljoen euro kan het watersysteem op alle landgoederen worden hersteld. Er komt 56 hectare nieuwe natuur bij, waarvan al 30 hectare op ‘t Medler.

Ook buiten de Achterhoek trekt dit de aandacht. De extreme droogte van afgelopen zomer maakte duidelijk dat drastische maatregelen nodig zijn om de gevolgen van de klimaatverandering op te vangen. Zo moet de provincie Noord-Brabant jaarlijks 250 miljoen kuub (250 miljard liter) water vasthouden om de waterbalans in de bodem te herstellen, opperde een onderzoekscommissie onder leiding van oud-minister van infrastructuur en milieu Melanie Maas Geesteranus half september. Hoe dat zou kunnen, laat de pilot op ‘t Medler zien, want net als de Achterhoek liggen ook grote delen van Brabant op hoge zandgronden.

Struweelhagen vastleggen in bestemmingsplan

“We zouden vaker bestemmingsplannen mogen wijzigen om terug te keren naar het coulissenlandschap, met struweel dat water vasthoudt”, zegt Heldens. “Landschapselementen als een struweelhaag van de rand van een hoge es naar een laag gelegen slenk hóeven niet te worden vastgelegd in bestemmingsplan. Maar als we dat wél doen, zijn ze beter beschermd en kunnen ze niet zomaar worden verwijderd.”

“De wateropgave staat aan de basis van veel dat in het buitengebied moet gebeuren”, vult Remesal aan. “Klimaat is het grote probleem, met pieken en droogtes. Maar er zijn bijvoorbeeld ook verbeteringen in de rioolzuivering nodig om de doelen van de kaderrichtlijn water te halen.”

Op ‘t Medler is na de zomer begonnen met het afgraven van de bodemlaag voor de nieuwe slenk en het goeddeels dempen van de huidige Baakse Beek. “We verwachten dat de beek niet meer nodig zal zijn, maar de boeren zijn bang dat hun akkers dan overstromen”, zegt Remesal. “Daarom verondiepen we de beek en wordt die nog niet volledig gedempt.”

Bestrijding invasieve watercrassula

Als de nieuwe slenk is begroeid kan het water er gaan stromen. Er is besloten daarop te wachten, om te voorkomen dat de watercrassula er gaat overheersen, legt Heldens uit. Deze invasieve soort, die het wateroppervlak volledig overwoekert, is al prominent aanwezig in de Baakse Beek.

Bestrijding is het meest succesvol als er voldoende inheemse soorten groeien, zo blijkt uit recent onderzoek. “We willen dus eerst zorgen voor genoeg gras en kruiden en een bosplantsoen. We hebben maaisel van aangrenzend landgoed de Wiersse gebruikt, en zaden van Staatsbosbeheer, want het water stroomt ook door het bos. Na drie zomers kunnen we de beek afsluiten.”

De bedoeling is dat het water bij veel of zware regen over het gras- en hooiland stroomt en langzaam in de bodem trekt en daar de grondwaterstand verhoogt. “De oude stroomdalen liggen er nog”, zegt Heldens. “Het hele watersysteem kan worden hersteld, van vullen in najaar en winter tot droogvallen in de zomer. De bodem blijft dan voller. En elke stroom heeft zijn eigen kwaliteit en zijn eigen biodiversiteit. Dit is een regenerating landscape.”

Verharde voordes, doorwaadbare oversteekplekken, zorgen dat boeren straks ook in natte periodes hun landerijen kunnen bereiken. Wel wordt de landbouw hier extensief, voor zover ze dat al niet is. “Dat betekent niet meer in februari met machines de lagere gronden op om ze te bemesten”, legt Heldens uit. “De boeren zullen natuurinclusief gaan werken, en een deel van hun inkomsten uit landschapsdiensten halen.”

Fundering kastelen heeft water nodig

Met de boeren is goed samen te werken, zegt Remesal. “En iedereen doet vrijwillig mee, dat is het mooie van dit project. De eigenaren van het landgoed, pachtende boeren, de provincie en het waterschap, we zien allemaal dat het nodig is. En hoe meer landgoederen aanhaken, hoe beter.”

Heldens ziet dat nu al gebeuren. ‘t Medler is een van de acht landgoederen rond kastelendorp Vorden. Bij de ‘buren’ op landgoed De Wildenborch is al een project uitgevoerd, andere verkeren in de analyse- of schetsfase of hebben op z’n minst interesse getoond. “Landgoedeigenaren hebben belang bij vernatting. De fundering van de kastelen en landhuizen gaat er aan als er geen water in de grachten staat.”

Rond Huis ‘t Medler zorgt momenteel een brommende pomp dat de gracht gevuld blijft met grondwater. “Dat is natuurlijk niet goed”, zegt Remesal. Door de aanleg van een zogeheten opgeleide beek stroomt straks het water weer als vanouds van hoger gelegen gronden naar de gracht. Heldens ontwierp daarvoor muurtjes met een eikenhouten goot als aquaduct. “Dat is een middeleeuwse oplossing in een nieuw jasje, op dit van oorsprong middeleeuws landgoed. Voor mij als landschapsarchitect is dit prachtig.”